Procesi i shkrimit të historisë së Shqipërisë vazhdoi për vite me radhë. Për hartimin e vëllimit të dytë punuan 13 historianë dhe bashkëpunëtorë të vendit dhe të jashtëm. Maketi i historisë së Shqipërisë u diskutua edhe në Bashkimin Sovjetik dhe Bullgari, diskutim që u quajt shumë i dobishëm për historianët shqiptarë. Pati 50 diskutime nga rusët dhe 20 nga bullgarët.
Në vëllimin e parë pati ndikim të veçantë Prof. A. F. Millor dhe diskutimet kryesore të historianëve sovjetikë. Përveç kësaj profesor Millor punoi gjatë dy muajve bashkë me redaksinë në Shqipëri në përgatitjen e atij vëllimi.
Vrejtjet e bëra në Moskë e Sofie u morën parasysh edhe në ripunimin e vëllimit të dytë, i cili në formën përfundimtare pësoi ndryshime rrënjësore në krahasim me maketin. Ato kishin të bënin me:
1- Çeshtja e periodizimit
Si në Moskë dhe në Sofie pati pikpamje të ndryshme, por çeshtja u zgjidh në bashkëpunim me Prof. A. F. Millorin duke caktuar si fillim të historisë së re të Shqipërisë vitet 40 të shekullit XIX, kur fillon lëvizja kombëtare shqiptare. Përsa i përket kohës së sotme, në Moskë dhe në Sofie u rekomandua si fillim menjëherë pas Shpalljes së Pavarësisë më 1912, por të fillohej në një mënyrë të tillë që të bashkohej çeshtja e krijimit të shtetit të ri shqiptar me revolucionin e Tetorit. Kështu, sipas tyre, do të ruhej edhe periodiciteti i përgjithshëm i kohës si në historinë botërore, që fillon me revolucionin e tetorit.
2- Çeshtja e shovinizmit dhe “tokave të diskutueshme” në Ballkan
Moska dhe Sofia u rekomanduan historianëve shqiptarë që të demaskonin me forcë jo vetëm shovinizmin grek, serb, malazes, por, edhe “shovinizmin shqiptar” me qenë se ai, sipas tyre, shfaqej “në mënyrë të pashmangshme si te feudalët ashtu dhe te nacionalizmi borgjez”.
Shovinizmi, sipas profesor Milerit “çfaqet në fazën e hershme të kur është duke u formuar kombi. Në procesin e formimit të kombit zhvillohet lufta për territorin në të cilin jetojnë popullsi të përziera. Sejcila palë, në këtë rast, mendon se lufton për një çeshtje të drejtë. Kështu qendron puna me “tokat e diskutueshme” në kufirin shqiptaro-malazes dhe shqiptaro-maqedon. Është e pamundur që në tokat të zgjidhen çeshtjet e diskutueshme e territorial. Për të shkruar, në këtë rast se ky territor është shqiptar atëherë çështjet politike nuk do të zgjidhen, por do të ketë ngatërresa dhe pakënaqësira”.
Historianët bullgarë, e në mënyrë të veçantë prof. K. Kristov vuri në dukje se redaksia e ka idealizuar rolin e feudalëve shqiptarë në zhvillimin e procesit historik. Teksti nuk duhet të krijojë dashuri për çdo gjë që është shqiptare, por për atë që ka qenë progresive. Duhen demaskuar më me forcë politika e Sulltanit për t’i përdorur feudalët shqiptarë si vegla në luftën kundra popujve të Ballkanit. Në qoftë se nuk u krijua një unitet veprimi midis popullsisë maqedone dhe shqiptare në luftën kundra Turqisë feudale fajtor për këtë kanë qenë kryesisht, megjithëse jo përgjithësisht, feudalët shqipatrë. Shokët shqiptarë e kanë parë veprën e tyre më tepër në frymën e mbrojtjes nacionale”.
Përsa i përkiste tokave shqiptare në Maqedoni, mendimet e historianëve bullgarë ishin të ndara në dysh. Ndërsa V. Boshinov, sekretari shkencor i Institutit të Historisë, pohonte se gjatë shekullit XIX qyteti i Dibrës dhe i Gostivarit janë kryesiosht shqiptare, por jo Ohri, Manastiri, Shkupi dhe qytetet e tjera të Maqedonisë perëndimore, K. Kristov, G. Todorov çfaqën mendimin se pjesa më e madhe e popullsisë së Gostivarit, Strugës, Tetovës ka qenë bullgare.
Historianët bullgarë theksuan nevojën e trajtimit në tekst të çeshtjes së Federatës Demokratike të Ballkanit si zgjidhjen më të drejtë për atë kohë e çeshtjen nacionale në Ballkan.
3- Çeshtja e lëvizjes fshatare kundër reformave të Tanzimatit
Profesor A. F. Millor insistonte që lëvizja fshatare kundër zbatimit të njëanshëm të reformave të tanzimatit, si dhe kryengritjen kundër atyre reformave duhet të shikoheshin në kuadrin e vuajtjeve të fshatarëve nga shtypja turke, e cila, sipas tij, u shtua në zbatimin e njëanshëm të këtyre reformave dhe jo si luftë e shqiptarëve kundër reformave turke. Ai vinte në dukje se reformat, në kohën kur nuk ka një lëvizje të fuqishme nacional-çlirimtare, janë pozitive….
Historianët sovjetikë e bullgarë patën vrejtje për të gjitha çeshtjet, të cilat u bënë objekt diskutimesh në udhëheqjen e lartë të KQ të PPSH.
Mbas katër vitesh punë, redaksia e Institutit të Historisë e dërgoi maketin në Byronë Politike të KQPPSH, shoqëruar me një relacion sqarues për të gjitha temat e kontestuara. Një përkujtesë mbi disa vërejtje parimore të bëra në diskutimin e maketit të Historisë së Shqipërisë në Moskë e në Sofie në vitin 1958 i dërgoi edhe Drejtoria e Drejtorisë së Arsim – Kulturës pranë KQPPSH dhe Sekretari i KQPPSH. Mbledhja e Byrosë Politike u zhvillua më 31 janar 1962 dhe u diskutuan maketi në tërësi dhe tezat në menyre te vacante.
Po cili ishte qëndrimi i redaksisë së Institutit të Historisë dhe si vendosi udhëheqja për Historinë e Shqipërisë?!
…
___________________
Shenim: Shkrimin mund ta shperndaje apo botoje kushdo, por te mos e ndryshoje.
Studimi është bërë bazuar në dokumentacionin e dosjes nr. 5, të vitit 1962, që gjendet në fondin 14/APOU, AQSH.